چطور انحصار وراثت کنیم؟ مراحل گام به گام انحصار وراثت

انحصار وراثت فرآیندی حقوقی است که پس از فوت فرد، برای تعیین وراث قانونی و تقسیم دارایی‌های متوفی مطابق با قوانین شرعی و مدنی انجام می‌شود. این فرآیند نه‌تنها انتقال اموال را ممکن می‌سازد، بلکه از بروز اختلافات میان وراث نیز پیشگیری می‌کند. مراحل گام به گام انحصار وراثت شامل جمع‌آوری مدارک، تشکیل پرونده در دادگاه، انتشار آگهی، بررسی مدارک، صدور گواهی و اقدامات نهایی است. بنابراین، آگاهی از جزئیات این مراحل و الزامات قانونی، به وراث کمک می‌کند تا با کمترین چالش، حقوق خود را دریافت کنند.

تعریف انحصار وراثت و اهمیت آن

انحصار وراثت به‌معنای شناسایی رسمی وراث و تعیین سهم هر یک از آن‌ها از اموال باقی‌مانده متوفی است. این فرآیند تحت نظارت دادگاه انجام می‌شود و بدون طی کردن آن، امکان دسترسی به حساب‌های بانکی، انتقال مالکیت املاک یا فروش دارایی‌های متوفی وجود نخواهد داشت. حتی اگر متوفی بدهی‌های مالی داشته باشد، ابتدا باید از محل دارایی‌های او این بدهی‌ها تسویه شود. بنابراین، انحصار وراثت نه‌تنها برای تقسیم ارث، بلکه برای انجام تعهدات مالی متوفی نیز ضرورت دارد.

در مواردی‌که متوفی دارایی قابل‌توجهی از خود به‌جای نگذاشته باشد، ممکن است دریافت گواهی انحصار وراثت به‌صورت «محدود» کافی باشد. این نوع گواهی بدون نیاز به ارزیابی دقیق اموال صادر می‌شود و برای امور اداری ساده مانند بستن حساب‌های خدماتی یا پیگیری پرونده‌های غیرمالی کاربرد دارد. اما اگر متوفی دارای اموالی مانند ملک، خودرو، حساب بانکی یا سهام باشد، دریافت گواهی «نامحدود» الزامی است. این گواهی سهم هر وارث را به‌صورت دقیق مشخص می‌کند و به‌عنوان سند قانونی برای انتقال مالکیت اموال مورد استفاده قرار می‌گیرد.

مدارک مورد نیاز برای شروع فرآیند انحصار وراثت

شروع فرآیند انحصار وراثت مستلزم جمع‌آوری مجموعه‌ای از مدارک است که به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند:

• مدارک مرتبط با هویت متوفی و وراث؛

• مدارک مربوط به اموال و دارایی‌های متوفی؛

مهم‌ترین مدارک در دسته اول شامل شناسنامه و کارت ملی متوفی جهت تأیید هویت و فوت وی است. گواهی فوت صادرشده توسط اداره ثبت احوال نیز به‌عنوان سند رسمی برای اثبات وقوع فوت ضروری است. علاوه‌بر این، شناسنامه و کارت ملی تمامی وراث باید ارائه شود تا رابطه خانوادگی آن‌ها با متوفی تأیید شود. در صورتی‌که متوفی همسر داشته باشد، ارائه سند ازدواج معتبر برای تعیین سهم الارث همسر الزامی است. اگر وصیت‌نامه‌ای از سوی متوفی وجود داشته باشد نیز، باید اصل آن نیز به دادگاه ارائه شود.

در دسته دوم، مدارک مربوط به اموال متوفی قرار می‌گیرند. این مدارک شامل اسناد مالکیت املاک، مدارک حساب‌های بانکی، اوراق سهام، سند خودروها و سایر دارایی‌های منقول و غیرمنقول است. ارائه استعلام عدم بدهی مالیاتی از سازمان امور مالیاتی نیز برای اطمینان از عدم وجود تعهدات مالی متوفی ضرورت دارد.

مراحل اجرایی انحصار وراثت

انحصار وراثت فرآیندی است که طی آن اموال متوفی به‌شکل قانونی و عادلانه بین وراث تقسیم می‌شود. این مراحل از تشکیل پرونده آغاز می‌شود و با اقدامات پس از صدور گواهی به پایان می‌رسد. در ادامه، هر یک از این مراحل شرح داده می‌شوند:

۱. تشکیل پرونده در دادگاه و آغاز فرآیند قضایی

شروع فرآیند تعیین وراثت با ثبت درخواست در مراجع قضایی امکان‌پذیر است. متقاضیان (وراث یا نمایندگان قانونی) می‌توانند به دادگاه خانواده یا مراجع حقوقی در محل آخرین سکونت متوفی یا منطقه‌ای که اموال غیرمنقول در آن واقع است مراجعه نمایند. مدارک ضروری شامل:

• اصل و کپی شناسنامه و کارت ملی درگذشته؛

• گواهی فوت صادرشده از ثبت احوال؛

• مدارک هویتی تمامی وراث؛

• سند ازدواج متوفی (در صورت تأهل)؛

• اسناد مالکیت دارایی‌ها؛

پس از تسلیم مدارک، هزینه‌های مرتبط با تشکیل پرونده و ارزیابی اموال پرداخت می‌شود. مرجع قضایی پس از بازبینی صحت اسناد و وجود وصیتنامه (در صورت وجود)، فرایند را رسمیت می‌بخشد. توجه به کامل بودن مدارک نیز در این مرحله حیاتی است، چرا که هرگونه نقص موجب تعویق روند می‌گردد. اگر وراث حاضر به تقسیم نباشند باز ممکن است در مراحلی تغییری به وجود بیاید.

۲. انتشار اطلاعیه رسمی انحصار وراثت

پس از ثبت پرونده، مرجع قضایی موظف به درج آگهی در روزنامه رسمی کشور و یک نشریه محلی است. محتوای این اطلاعیه شامل:

• نام و مشخصات متوفی؛

• تاریخ فوت و شماره پرونده؛

• اسامی وراث شناسایی‌شده؛

• مهلت قانونی (۳۰ تا ۶۰ روزه) برای طرح ادعاهای احتمالی؛

هدف از این آگهی نیز، آگاهی‌رسانی به عموم و دعوت از بستانکاران یا مدعیان احتمالی است. در صورت عدم طرح ادعا در بازه تعیین‌شده، دادگاه پس از اتمام مهلت، وارد فاز نهایی رسیدگی می‌شود.

۳. ارزیابی جامع توسط مراجع قضایی

در این فاز، هویت قانونی وراث از طریق تطبیق با اسناد ثبت احوال تأیید و نسبت فامیلی آنان با متوفی سنجیده می‌شود. ارزش‌گذاری اموال (اعم از منقول و غیرمنقول) توسط کارشناسان رسمی انجام می‌گیرد. در صورت وجود بدهی نیز، پرداخت آن از محل دارایی‌های متوفی در اولویت قرار دارد. چنانچه میان وراث اختلاف وجود داشته باشد یا ادعاهای خارجی مطرح گردد، دادگاه با تشکیل جلسات کارشناسی و بررسی مستندات به حل موضوع می‌پردازد.

۴. صدور سند رسمی وراثت

پس از تأیید نهایی، سند انحصار وراثت توسط دادگاه صادر می‌شود. این سند حاوی اطلاعات زیر است:

• مشخصات کامل متوفی؛

• فهرست وراث و سهم هریک مطابق قوانین شرعی (بر اساس طبقات ارث)؛

• لیست دارایی‌ها و تعهدات مالی متوفی؛

این گواهی به‌عنوان مبنای قانونی برای نقل و انتقال اموال (نظیر ثبت ملک یا انتقال حساب بانکی) عمل می‌کند. ذی‌نفعان در صورت اعتراض به محتوای سند، ۲۰ روز فرصت دارند اعتراض خود را ثبت کنند.

۵. اجرای مفاد سند وراثت

وراث می‌توانند با ارائه این گواهی به نهادهای مربوطه (بانک‌ها، اداره ثبت، سازمان امور مالیاتی) اقدام به تقسیم یا انتقال سهم خود کنند. در صورت امتناع هر یک از وراث، پرونده به بخش اجرای احکام ارجاع داده می‌شود. همچنین، پرداخت مالیات بر ارث مطابق ارزش دارایی‌ها از تعهدات ضروری در این مرحله است.

نحوه تقسیم ارث بین خویشاوندان درجه یک

توزیع اموال متوفی میان خویشاوندان نزدیک بر پایه قوانین شرع و نظام حقوقی کشور صورت می‌گیرد. میزان سهم همسر از ماترک به وجود یا عدم وجود فرزندان بستگی دارد؛ به این ترتیب که در صورت وجود فرزند، سهم همسر یک‌هشتم از کل دارایی‌هاست، اما اگر متوفی فاقد فرزند باشد، این سهم به یک‌چهارم افزایش می‌یابد.

پس از کسر سهم همسر، باقی‌مانده اموال به فرزندان تعلق می‌گیرد که در این تقسیم‌بندی، سهم هر پسر دو برابر دختر محاسبه می‌شود. برای مثال، اگر متوفی دارای دو پسر و یک دختر باشد، دارایی باقی‌مانده به پنج سهم برابر تقسیم شده و هر پسر دو سهم و دختر یک سهم دریافت می‌کند.

در مورد والدین متوفی، آنان تنها در شرایط خاصی ارث می‌برند؛ به‌گونه‌ای که در صورت عدم وجود فرزند، هر یک از والدین (پدر و مادر) یک‌ششم از دارایی را دریافت می‌کنند، اما وجود فرزندان موجب کاهش سهم والدین یا حتی سلب کامل این حق می‌شود.

آیا استفاده از خدمات حقوقی برای انحصار وراثت اجباری است؟

به‌کارگیری وکیل پایه یک دادگستری کاملاً اختیاری است. برخی افراد به‌دلایلی مانند کمبود وقت، عدم آگاهی حقوقی یا تمایل به واگذاری امور، ترجیح می‌دهند از خدمات وکالت استفاده کنند. پیش‌نیاز این امر، ثبت نام وراث در سامانه ثنا (سامانه الکترونیکی قضایی) است مزایای زیر را دارد:

• امکان رصد آنلاین روند پرونده؛

• دریافت ابلاغیه‌های دیجیتال به‌جای نسخه فیزیکی؛

• امکان انعقاد قرارداد وکالت به شکل الکترونیکی؛

بنابراین، انتخاب این مسیر کاملاً وابسته به شرایط شخصی است، ولی ثبت‌نام در سامانه مذکور برای متقاضیان وکالت الزامی است.